ساحر لدھیانوی دے بارے میرا دعویٰ ہے پئی اوہ اردو دے بڑے پسند کیتے جان والے شاعراں وچوں اک نیں تے اوہدی ایہہ دلیل ہے پئی جے پاکستان وچ کتاباں دی کسے وی ہٹی تے ٹر جاؤ تے تہانوں اوتھے ساحر دی \’ تلخیاں \’ دے کئی ایڈیشن نظر آ جان گے۔ راولپنڈی دے صدر بازار وچ اتوار دے دن پرانیاں کتاباں دا میلہ لگدا ہے۔ میرا گویڑ ہے پئی اوتھے ٹردیاں پھردیاں تہانوں جے \’\’ تلخیاں \’\’ دے ایڈیشن گن دے جاؤ تے گھٹوگھٹ دو درجن ون سونے ایڈیشن مل ہی جان گے۔
سوال پیدا ہوندا ہے پئی اخیر ساحر دی ایس بے پناہ مشہوری دا راز کیہ ہے ؟ ترقی پسندی؟ پر ترقی پسند تے ہور شاعر وی سن۔ فلمی شاعری! پر فلماں لئی تے کئیاں نے لکھیا ہے، سگوں کئی ترقی پسنداں نے وی فلماں دے گیت لکھے نیں، جیہناں وچ مجروح سلطان پوری ،مجاز ، قتیل شفائی، جان نثار اختر، کیفی اعظمی وغیرہ رلتی نیں۔
میرا خیال ہے پئی ساحر دی مقبولیت دا سب توں وڈا راز ایہہ سی پئی اوہناں دی شاعری اِکو ویلے عوامی ادب سی یاں انج کہو پئی اوہ ادبی شاعری نوں لوکائی تیکر لے کے آگئے تے نال نال فنکارانہ اصولاں نوں وی پچھانہہ نہیں ہون دتا۔
میرا موضوع کیوں جو ساحر دی فلمی شاعری ہے ایس لئی ایس بحث نوں فلمی شاعری تیکر ہی رکھاں گا۔ جدوں لہور وچ ساحر دے وارنٹ گرفتاری نکل گئے تے اوہناں دے کول ہندوستان پرت جان توں اڈ کوئی چارہ نہیں رہیا۔ ہندوستان وچ اوہ سدھے بمبئی وچ آئے۔ اوہناں دا اکھان مشہور ہے پئی بمبئی نوں میری لوڑ ہے۔ ایہدا کارن ایہہ سی پئی ایس دور وچ ساحر تے دوجے ترقی پسند شاعراں نے پرکھ لیا سی فلم اک انج دا وسیلہ ہے جیہدے راہیں اپنی گل لوکائی تیکر جیہڑی طاقت نال اپڑائی جا سکدی ہے اوہ کسے تے میڈیم وچ نہیں ہے۔ کیوں جو اسیں آکھ سکنے آں پئی ساحر اک مشن ہیٹھ بمبئی گئے سن۔ بھاویں 1949 وچ اوہناں دی پہلی فلم \’\’ آزادی کی راہ پر \’\’ بھروسے جوگ نہیں ٹھہری پر موسیقار سچن دیو برمن دے نال اوہناں 1950 وچ فلم \’ نوجوان \’ وچ اوہناں دے لکھے ہوئے گیت اینے مشہور ہوئے پئی تسیں اج وی آل انڈیا ریڈیو توں اوہناں نوں سن سکدے ہو۔
اوہناں وچوں اک گیت ٹھنڈی ہوائیں \’ دی دھن تے اینی ہٹ ہوئی پئی واہوا چر تیکر اوہدی ریس ہوندی رہی۔ پہلوں تے موسیقار روشن نے 1954 وچ فلم \’\’ چاندنی چوک \’\’ وچ ایس دھن تے ہتھ صاف کیتا۔ فیر ایہدے نال تسلی نہ ہوئی تے اُنی سو سٹھ وچ \’ ممتا \’ فلم وچ انج دا ہی اک ہور گیت بنا چھڈیا۔ جدوں دوجیاں دا ایہہ حال ہووے تے پتر کسے توں کیوں پچھے رہندا ایس لئی آر ڈی برمن نے 1970ء وچ ٹھنڈی ہوائیں توں فیدا چکدیاں ہوئیاں اک ہور گیت بنا دتا۔
خیر گل ہورہی سی ساحر دی فلم \’ نوجوان \’ دے گیتاں دی مشہوری دی۔ ایہدے مگروں ایس ڈی برمن تے ساحر دی سانجھ پکی ہو گئی تے ایس جوڑی نے اک توں مگروں دوجی کئی فلماں وچ کم کیتا جیہڑا اج وی یادگار ہے۔ ایہناں فلماں وچ \’ بازی \’ ، \’ جال \’، \’ ٹیکسی \’ ڈرائیور \’ \’ ہاؤس نمبر 44 \’ \’ مینم جی \’ تے \’ پیاسا \’ وغیرہ رلتی نیں۔
ساحر دی دوجی سب توں وڈی سانجھ روشن نال سی تے ایہناں دوہاں نے \’ چتر لیکھا \’ \’ بہو بیگم \’ \’ دل ہی تو ہے \’، \’ برسات کی رات \’ \’ تاج محل ،\’ \’ بابر ،\’ \’ بھیگی رات \’ ورگیاں فلماں وچ جادو جگایا۔ روشن تے ایس ڈی برمن توں اڈ ساحر نے او پی نیر ، این دتا، خیام، روی ، مدن موہن، جے دیو تے کئی دوجے موسیقاراں دے نال وی کم کیتا ہے۔
جیویں کہ پہلوں دسیا ساحر توں وکھ وی کئی چنگے شاعراں نے دنیا وچ اپنے فن نال گیت دتے، پر ساحر توں اڈ کسے ہور دی اینی مشہوری نہیں ہوئی تے ایہدا مڈھلا کارن اوہی ہے جیہڑا اوہناں دی ادبی شاعری دی مقبولیت دا ہے، یعنی شاعری عوامی پر ادبی منگاں نوں ساہمنے رکھدیاں ہوئیاں۔
اک زمانے وچ اردو ادب وچ ادب برائے ادب تے ادب برائے زندگی دیاں بڑیاں بحثاں چلدیاں سن۔ ترقی پسند شاعر ادب برائے زندگی نوں چنگا جاندے سی تے اوہ شاعری راہیں وسیب وچ انقلاب لیاؤنا چاہندے سن۔ ترقی پسند شاعراں دی جتھیاں دے حساب نال فلمی دنیا نال نیڑتا اوہناں دی لوکائی تیکر اپڑن دی ایسے سدھر دی وکھالا سی۔
ایہو کارن سی پئی ساحر فلمی دنیا وچ اپنی آئیڈیالوجی نال لے کے آئے، دوجے ترقی پسند نغمہ کاراں دے مقابلے وچ اوہناں نوں اپنی آئیڈیالوجی نوں لوکائی تیکر اپڑاون دے موقعے وی بہتے ملے جیہدا اک کارن تے ایہہ سی پئی اوہناں جیہڑے فلمسازاں نال بہتا کم کیتا اوہ آپوں ترقی پسند خیالاں دے مالک سن۔ ایس سلسلے وچ گرودت، بی آر چوپڑا تے یش چوپڑا دے ناں لئے جا سکدے نیں۔ ایہہ گل اک مثال نال ساہمنے آجاوے گی:
جدوں ساحر \’ جرم وسزا \’ تے بنی رمیش سیگل دی فلم \’ پھر صبح ہو گی \’ دے گیت لکھ رہے سی تے اوہناں نے شرط رکھی پئی فلم دی موسیقی اوہی موسیقار بناوے گا جیہنے دوستویفسکی دا ناول پڑھیا ہووے۔ بھاویں سیگل شنکر جے کشن نوں لینا چاہندے سی پر ساحر دی شرط تے صرف خیام پورا اترے۔ ایس لئی ساحر نے اپنی فلم لئی اوہ گیت لکھے جیہڑے فلمی کہانی وچ مدد کرن دے نال نال ساحر دے ایجنڈے تے وی پورا اتردے نیں :
چین و عرب ہمارا
ہندوستان ہمارا
رہنے کو گھر نہیں ہے
سارا جہاں ہمارا
جتنی بھی بلڈنگیں تھیں
سیٹھوں نے بانٹ لی ہیں
فٹ پاتھ بمبئی کے
ہیں آشیاں ہمارا
ایسے فلم دے دوجے گیت وی ساحر دے نظریاں دی ترجمانی کردے نیں جیویں \’ آسماں پہ ہے خدا اور زمیں پہ ہم \’ تے \’ وہ صبح کبھی تو آئے گی \’ وغیرہ۔
ساحر کنا منیا پرمنیا فلمی شاعر سی ایہدا گویڑ ایتھوں لایا جا سکدا ہے پئی اوہناں گھٹوگھٹ دو انج دیاں بہت مشہور فلماں دے گیت لکھے جیہناں بارے کہیا جاندا ہے پئی اوہناں دی کہانی ساحر دی اپنی زندگی توں بنی سی۔ ایہناں وچ گرودت دی \’پیاسا \’ تے یش راج دی \’ کبھی کبھی \’ رلتی نیں۔ پیاسا دے گیت تے درجہ اول دی شاعری وچ منے جاندے نیں:
یہ محلوں یہ تختوں یہ تاجوں کی دنیا
یہ انساں کے دشمن سماجوں کی دنیا
تے ایہہ گیت
یہ دنیا اگر مل بھی جائے تو کیا ہے
جانے وہ کیسے لوگ تھے جن کے پیار کو پیار ملا
ایسے طرحاں \’کبھی کبھی\’ وچ \’کبھی کبھی میرے دل میں خیال آتا ہے\’ توں اڈ \’میں پل دو پل کا شاعر ہوں\’ ایہو جہے گیت ہین جیہڑے اُکا ساحر ای لکھ سکدے سن۔ ظاہر گل ہے پئی کسے ہور فلمی شاعر نوں ایہہ چھوٹ نہیں لبھی کہ اوہ اپنی ہڈ بیتی گانیاں وچ دس سکے۔
ساحر دے فلمی پینڈے دی گل کردیاں ایہہ دسنا وی لازمی ہے پئی ساحر سدا گیت دے بولاں نوں اوہدی مشہوری دا کارن منندے سن۔ ایہو وجہ ہے پئی \’پیاسا\’ دے مگروں ساحر اتے ایس ڈی برمن دی جوڑی ٹٹ گئی کیوں جو ساحر سمجھدے سن پئی گیتاں دی کامیابی وچ سب توں وڈا ہتھ اوہناں دا ہے اتے اوہ چاہوندے سن پئی اوہناں نوں معاوضہ سنگیت کار نالوں ودھ ملے۔
پکی گل سی پئی ایس اوکھی شرط مگروں ساحر اے گریڈ سنگیت کاراں دے نال کم کر ای نہیں سکدے سن ایس لئی ساحر نوں دوجے درجے دے سنگیت کاراں نال کم کرنا پیا جیہناں وچ خیام توں اڈ روی، این دتا اتے جے دیو رلتی ہین۔ ایہناں دوجے درجے دے سنگیت کاراں دے نال وی ساحر نے کدے نہ مرن والے کئی گیت لکھے جیویں روی دے نال \’چلو اک بار پھر سے اجنبی بن جائیں ہم دونوں\’، \’ملتی ہے زندگی میں محبت کبھی کبھی\’، \’نیلے گگن تلے\’، \’چھو لینے دو نازک ہونٹوں کو\’، وغیرہ۔ این دتا دے نال \’میں نے چاند اور ستاروں کی تمنا کی تھی\’، \’میں جب بھی اکیلی ہوتی ہوں\’ اتے \’دامن میں داغ لگا بیٹھے\’، وغیرہ۔ اتے جے دیو دے نال \’ابھی نہ جاؤ چھوڑ کر کہ دل ابھی بھرا نہیں\’، \’میں زندگی کا ساتھ نبھاتا چلا گیا\’، \’رات بھی ہے کچھ بھیگی بھیگی\’ وغیرہ رلتی ہین۔
ساحر اتے مجروح سلطان پوری دا ناں اکثر نال نال ای لیا جاندا ہے، پر میرا وچار ہے پئی دوہاں شاعراں دا پچھوکڑ اکو جہیا ہون مگروں وی ساحر مجروح نالوں بہت ودھیا فلمی شاعر سن۔ مجروح دے فلمی گیت کھوکھلے نظر آؤندے ہین، اوہ شاعری دے ادبی پکھاں نال نیاں نہیں کردے۔ جیہڑا کم ساحر بڑے سوکھیاں ہو کے کر جاندے نیں اوتھے اکثر مجروح ہنب جاندا اے۔ مجروح دے فلمی بولاں وچ اک اگھڑویں گل ایہہ ہے پئی اوہ سنن وچ بڑے بھاؤندے ہین پر جیویں ای کاغذ تے الیکے جان، اوہناں وچ کوجھ نظر آؤن لگدا ہے۔
مثال دے طور تے مجروح دا فلم \’ممتا\’ لئی لکھیا اک بڑا سوہنا گیت ہے:
رہیں نہ رہیں ہم، مہکا کریں گے، بن کے کلی، بن کے صبا، باغِ وفا میں
(ویسے ایتھے ایہہ گلاں وچوں گل وی دسدا جاواں پئی ایہہ اوہو ای گیت ہے جیہدی دھن سنگیت کار روشن نے ساحر، ایس ڈی برمن دی فلم \’نوجوان\’ دے گانے \’ٹھنڈی ہوائیں\’ توں لئی سی)
سنن وچ تے ایہہ گیت بہت سوہنا لگدا اے پر جدوں ایس نوں کاغذ تے لکھیا ہویا ویکھو تے ہور ای کہانی ساہمنے آؤندی ہے:
موسم کوئی ہو اس چمن میں رنگ بن کے رہیں گے ہم خراماں
چاہت کی خوشبو یوں ہی زلفوں سے اڑے گی خزاں ہو کہ بہاراں
ذرا قافیے دی ورتوں تے جھاتی مارو، پئی اینی لمی بحر وچ وی کوئی چنگا قافیہ نہ لبھا۔ \’خراماں\’ دا مطلب ہے چنگی ٹور۔ ظاہر گل اے \’خراماں خراماں چلنا\’ تے اک رواجی گل ہے، پر \’خراماں رہنا\’ اولی جہی گل اے۔ ایہہ نکتہ وی گوہ کرن جوگ ہے پئی دوجے مصرعے وچ \’بہاراں\’ جمع اے اتے خزاں واحد۔ شاعرانہ اصطلاح وچ ایہنوں عیب شتر گربگی آکھیا جاندا ہے مطلب اک تھاں اونٹھ تے بلی دا میل۔
کھوئے ہم ایسے، کیا ہے ملنا کیا بچھڑنا، نہیں ہے یاد ہم کو
کوچے میں دل کے، جب سے آئے صرف دل کی زمیں ہے یاد ہم کو
دل دے کوچے وچ دل دی زمین نوں یاد کرن دا کیہ مطلب؟
ایسے فلم توں اک ہور گانا ویکھو تے ایہہ وی چیتے رکھو پئی میں اُکا ودھیا گیتاں دیاں مثالاں دے رہیاں:
چھپا لو یوں دل میں پیار میرا کہ جیسے مندر میں لو دیے کی
ہر پکھ توں ودھیا گیت ہے، پر اُکا سُنن دی حد تیکر۔ کاغذ تے کجھ ہور ای کہانی نظر آؤندی ہے،
میں سر جھکائے کھڑی ہوں پریتم، کہ جیسے مندر میں لو دیے کی
گوہ کرن جوگ گل ہے پئی دیوے دی لو سدا سر نوں چکی رکھدی ہے، سر نوں سٹدی نہیں۔ دوجی گل ایہہ ویکھو پئی مجروح نے ایس گیت دے مکھڑے وچ کیہڑے قافیے ورتے ہین، میرا اتے پریتم! پکی گل ہے پئی اوہناں نوں ہور کوئی قافیہ نہیں لبھا، ایس لئی اُکا ردیف تے ای سارنا پیا۔ ایہدے مقابلے وچ ساحر دا کوئی وی گیت چک کے ویکھ لو، بڑا چست، بنیا ٹھنیا اتے کئی واری ایہو جہے قافیے لبھن گے جیہناں دی آس وی نہیں سی۔
مجروح دا اک ہور گیت لوو
تیری آنکھوں کے سوا دنیا میں رکھا کیا ہے
ایہہ مصرع مجروح نے فیض احمد فیض دی نظم وچوں لیا ہے، بھاویں ایہہ سلاہن جوگ گل ہے پئی اوہناں نے چٹھی لکھ کے فیض کولوں ایہنوں ورتن دی اجازت لے لئی سی۔ پر میں ایسے گیت دے دوجے بند ول سینت مار رہیاں:
یہ اٹھیں صبح چلے، یہ جھکیں شام ڈھلے
میرا جینا میرا مرنا انہی پلکوں کے تلے
ایہہ آکھن دی لوڑ نہیں ہے پئی \’صبح کا چلنا\’ اُکا محاورے دے خلاف ای نہیں سگوں بے معنی وی ہے۔
پلکوں کی گلیوں میں چہرے بہاروں کے ہنستے ہوئے
ہیں میرے خوابوں کے کیا کیا نگر ان میں بستے ہوئے
ہن ذرا استعارے دیاں گھمن گھیریاں ویکھو پئی پلکاں دیاں گلیاں ہین جیہناں وچ بہاراں دے مکھڑے ہس رہے ہین، اتے اوہناں دے مکھڑیاں وچ سفنیاں دے نگر آباد ہین۔ گنجھل تے ہے ای پر بے معنی اتے فلمی گیت لئی اُکا ای میل نہیں کھاندا۔
ایہدے مقابلے وچ ساحر دی فلمی شاعری دی اچیچتا ایہہ ہے پئی عام طور تے ادبی پکھوں بے عیب ہوندی ہے۔ ایتھوں تیکر پئی کاغذ تے لکھن دے معیار تے وی پوری اُتردی ہے۔ ایہو وجہ ہے پئی کسے ہور فلمی گیت کار دے گیتاں دے اینے ایڈیشن نہیں چھپے جنے ساحر دے \’گاتا جائے بنجارہ\’ اتے \’گیت گاتا چل\’ دے چھپے۔
اک ہور مشہور فلمی شاعر شکیل بدایونی ہین جیہناں دا ناں ساحر دے نال لیا جاندا ہے۔ میری نظر وچ دوہاں دا کوئی جوڑ نہیں۔ شکیل دی شاعری وچ عروض دیاں غلطیاں وی نظر آؤندیاں ہین، مثال دے طور تے اوہ لفظ \’نہ\’ نوں \’نا\’ دے وزن تے بنھ جاندے ہین۔ ودھیا شاعر، مثال دے طور تے ساحر، ایس گل توں ولاؤندے ہین۔ ایس توں اڈ شکیل دی شاعری وچ زبان تے بیان وچ کوئی نویکلتا نظر نہیں آؤندی، اوہو ای گھسیاں ہوئیاں تشبیہاں، رُلدے ہوئے استعارے اتے ورتیاں ہوئیاں ترکیباں شکیل دا وصف ہے۔
فلمی دنیا دی حد تیکر ساحر اپنے ناں وانگوں ساحر ثابت ہوئے اتے ایہہ گل بڑے آرام نال آکھی جا سکدی ہے پئی اردو فلمی جگت وچ اوہناں دا جگایا جادو اج وی سر چڑھ کے بول رہیا ہے۔